Φυτά της Κύπρου που συνδέονται με τον μύθο και την παράδοση

Γραμμένον που τον Αλέκο Νικολάου


ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Από τα βάθη των αιώνων η σχέση του ανθρώπου με την φύση ήταν ανταγωνιστική. Ο άνθρωπος είναι παράσιτο της φύσης. Ο ανταγωνισμός με τη φύση στον Ελλαδικό χώρο άρχισε πολύ πιο αρχαιότερα. Η φύση ήταν πηγή ενέργειας για τον άνθρωπο, π.χ. η υλοτόμηση των δέντρων για την κατασκευή πλοίων. Οι πρώτες επεμβάσεις του ανθρώπου στην φύση στον Ελλαδικό χώρο έγιναν από τους Ομηρικούς χρόνους.

Στα έπη του Ομήρου γίνονται πολυάριθμες αναφορές σε 65 περίπου φυτά, τα περισσότερα από τα οποία σχετίζονται με αυτά που φύονται και σήμερα στην ανατολική Μεσόγειο. Μεταξύ αυτών τα έλατα, τα πεύκα και οι βαλανιδιές που από την εποχή εκείνη υλοτομούνται συστηματικά και τροφοδοτούν με ξύλο τις κατασκευές οικιών, γεωργικών εργαλείων, όπλων, αμαξιών και πλοίων. Οι αρχαίοι Έλληνες το ξύλο το έλεγαν «ύλη». Υποδηλώνει την τεράστια σημασία και χρησιμότητα του ξύλου ως καύσιμου, για την παραγωγή ξυλοκάρβουνου, παραγωγή πίσσας, ρέτσινου και οικοτεχνικού υλικού.

Οι στενές σχέσεις που είχαν οι αρχαίοι με τον κόσμο των φυτών, εκδηλώνονται στη λέξη «χλωρίς», που ήταν και το όνομα της ομώνυμης θεάς της βλάστησης στην ελληνική μυθολογία. Ο μύθος είναι η έκφραση του βαθιά ριζωμένου ενδιαφέροντος που ο αρχαίος άνθρωπος αισθανόταν για κάθε πράγμα που συνέβαινε στη φύση. Το αιώνιο «γίγνεσθαι και αφανίζεσθαι» ήταν για τους αρχαίους θεία συναρμογή. Γι' αυτό αφιέρωναν στους θεούς τους ορισμένα δέντρα. Σύμφωνα επίσης με την παράδοση, πολλά φυτά χρωστούν την ύπαρξή τους σε θεούς και ήρωες ή είναι στενά συνδεδεμένα με τις μυθολογικές ιδέες των αρχαίων. Πολλά ονόματα φυτών προέρχονται από ονόματα θεών, ηρώων και τεράτων, άλλα φυτά είναι μεταμορφωμένες νύμφες.

Βότανα και άλλα φυτά συνδέονταν πολύ γενικά με τους θεούς, παίζοντας ένα ρόλο στους μύθους, στις θυσίες ή σε άλλες μορφές ιεροτελεστίας. Σε Έλληνες και Ρωμαίους υπάρχουν συχνές αναφορές φυτών ως συμβόλων, π.χ. η άμπελος ήταν αφιερωμένη στον Βάκχο, ο σίτος στη Δήμητρα, η βατομουριά στον Κρόνο, η φοινικιά στο Δία, η μουριά στον Ερμή, ο δυόσμος στην Περσεφόνη, ο πλάτανος στην Ελένη, ο νάρκισσος στις Μοίρες κλπ.

Οι αρχαίοι Έλληνες αντλούσαν από την φύση δύναμη θεραπευτική. Ήταν δώρο των θεών. O αρχαίος Έλληνας ενώθηκε με την φύση και αυτή έπαιξε βασικό ρόλο σε όλες τις φάσεις της ζωής του. Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ήταν οι πρώτοι που μελετούσαν την φύση. Ξεχώριζαν τουλάχιστον 1000 είδη φυτών γνωρίζοντας τις ιδιότητες και τις ιδιαιτερότητες του κάθε φυτού. Η λέξη βοτάνι χρησιμοποιήθηκε από τον Όμηρο. Εννοούσε με αυτόν τον όρο τα βότανα των θεών, τα ιερά δέντρα. Από αυτήν την λέξη προέρχεται ο όρος της βοτανικής. Από τα πανάρχαια χρόνια οι Έλληνες θεωρούσαν πολυάριθμα φυτά ως θεραπευτικά βότανα, γενναιοδωρία της φύσης στον άνθρωπο. Τα δέχθηκαν με σεβασμό και αγάπη, αναγνώρισαν την αξία τους, τα χρησιμοπ οίησαν αλλά και τα θεοποίησαν. Απλοί άνθρωποι αλλά και σοφοί, ανέπτυξαν με τα φυτά σχέσεις ιερές. Οι αιώνες που πέρασαν δεν μείωσαν την εκτίμηση των ανθρώπων για το «φαρμακείο της φύσης».

Η άγνοια και η φαντασία καλλιεργούμενη από τις εκάστοτε θρησκευτικές αντιλήψεις γέννησε τον φόβο και δημιούργησε την μαγική και συμπωματική θεραπευτική. Για χιλιάδες χρόνια, η φαρμακευτική χρήση των φυτών περιορίστηκε σχεδόν αποκλειστικά στη θεραπεία πληγών και τραυμάτων, αφού όλες οι μη τραυματικές παθήσεις αποδίδονταν στις πράξεις των θεών. Ταυτόχρονα πιστευόταν ότι, αφού τα φυτά ήταν δώρα των θεών, το σχήμα των φύλλων, των καρπών ή των ριζών τους ήταν ενδεικτικά του οργάνου του ανθρωπίνου σώματος, που μπορούσαν να θεραπεύσουν.

1. ΟΡΧΙΔΕΕΣ

Θα ξεκινήσουμε την περιδιάβαση μας στην Κυπριακή φύση μελετώντας ένα ίσως από τα πιο αξιοθαύμαστα είδη της Κυπριακής χλωρίδας - τις ορχιδέες. Θα περιπλανηθούμε στην μυθολογία, στις αρχαίες αναφορές, τα ήθη και τα έθιμα τα οποία συσχετίζονται μαζί τους, τον πολύπλοκο τρόπο της αναπαραγωγής τους και την βοτανολογική τους χρήση από τον άνθρωπο για θεραπευτικούς λόγους.

Ανήκουν στην οικογένεια Orchidaceae η οποία περιλαμβάνει μεταξύ των 25,000 και 35,000 ειδών, και απαντώνται σε ολόκληρο τον πλανήτη, εκτός από την Αρκτική και Ανταρκτική. Ο πλείστος αριθμός των ειδών απαντάται στις υγρές τροπικές περιοχές του κόσμου.

Στην Κύπρο συναντώνται 50 είδη και υποείδη ορχιδεοειδών σε ολόκληρο το νησί, από τα οποία τα 6 είναι ενδημικά.

Στην ελληνική μυθολογία, ο Όρχις ήταν γιος μιας νύμφης και ενός σάτυρου. Κατά την διάρκεια των εορτών προς τιμή του Βάκχου, διέπραξε ιεροσυλία, επιχειρώντας να βιάσει μια ιέρεια. Η τιμωρία του ήταν να κατασπαραχθεί από άγρια θηρία και να μεταμορφωθεί σε ένα αδύνατο και σεμνό φυτό.

Ο Θεόφραστος ήταν ο πρώτος από τους αρχαίους συγγραφείς ο οποίος αναφέρθηκε στις ορχιδέες. Εντυπωσιάστηκε πολύ από την ομοιότητα της διπλοκόνδυλης ρίζας τους με τα ανδρικά γεννητικά όργανα. Ήταν αυτός που τους έδωσε την ονομασία του γένους Orchis, αλλά και της οικογένειας Orchidaceae, ορμώμενος από τον μύθο του Όρχι, ορολογία την οποία χρησιμοποιούσαν αργότερα κατά την αρχαιότητα και άλλοι συγγραφείς όπως ο Διοσκουρίδης και ο Πλίνιος.

Ο Πλίνιος αναφέρει, ότι εάν πιεις το αφέψημα των μεγάλων κονδύλων οι ερωτικές σου επιθυμίες διεγείρονται, ενώ εάν πιεις το αφέψημα των μικρών και μαλακών κονδύλων οι ερωτικές σου επιθυμίες καταστέλλονται.

Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι μπορούσαν να ελέγξουν το φύλο των αγέννητων παιδιών τους τρώγοντας κονδύλους ορχιδέας. Αν ο πατέρας έτρωγε μεγάλους νεαρούς κονδύλους το παιδί θα ήταν αρσενικό, αν η μητέρα έτρωγε μικρούς κονδύλους το παιδί θα γεννιόταν θηλυκό.
Υπάρχει ανάλογη Κυπριακή παράδοση που λέει, ότι εάν μια γυναίκα φάει μεγάλους κονδύλους ορχιδέας θα φέρει στον κόσμο γιό, ενώ εάν φάει μικρούς κονδύλους του περασμένου χρόνου θα γεννήσει κόρη.

Οι κόνδυλοι είναι τα υπόγεια αποταμιευτικά όργανα του φυτού.
Η ομοιότης των ορχιδέων με τα έντομα είναι λόγω του μεγάλου ανταγωνισμού για εξεύρεση επικονιαστών. Οι ορχιδέες παίρνουν τη μορφή κάποιου θηλυκού εντόμου, έτσι ώστε οπτικά να εξαπατήσει το αντίστοιχο αρσενικό για να το πλησιάσει και να ζευγαρώσει. Ο μηχανισμός αυτός της φύσης ονομάζεται «μιμητισμός». Το αρσενικό έντομο αρχίζει αγώνα να ζευγαρώσει με το θηλυκό, αγγίζει σε ένα μέρος του άνθους που λέγεται πολύνιο, φορτώνεται με γύρη και με ένα μηχανισμό ελατηρίων κατεβάζει το πολύνιο, και η γύρη (τα αρσενικά κύτταρα του άνθους) προσκολλάται πάνω στον ύπερο (το θηλυκό κύτταρο του άνθους). Ο μηχανισμός αυτός ονομάζεται «ψευδοζευγάρωμα». Μα και αν αποτύχει το οπτικό κάλεσμα, οι ορχιδέες παράγουν τις «φερεμόνες» (σεξουαλικές προσελκυστικές ουσίες) που έχουνε σαν στόχο να καλέσουνε τον αντίστοιχο επικονιαστή, ώστε αν αποτύχει το οπτικό ερέθισμα να πετύχει το χημικό ερέθισμα.

Η πάνσοφη παραδοσιακή ιατρική και θεραπευτική της Κύπρου και ολόκληρης της Μεσογείου, χρησιμοποιούσε για αιώνες τις θρεπτικές ουσίες των ορχεοειδών. Υπάρχει ένα ρόφημα που λέγεται σαλέπι (το ξακουστό ρόφημα της Ανατολής), το οποίο παράγεται κυρίως από το γένος Orchis. Το ιατροσοφικό του Μαχαιρά σύστηνε ιδιαίτερα το σαλέπι για τους αδύνατους, για τους εγχειρισμένους, για τις έγκυες γυναίκες γιατί θεωρείτο, ότι πιο ωφέλιμο και δυναμωτικό.

Το Μοναστήρι του Μαχαιρά ήταν το πρώτο Νοσοκομείο της Κύπρου. Τα Μοναστήρια ήτανε εκτός από θρησκευτικά, και θεραπευτικά ιδρύματα. Οι μοναχοί ήτανε παλιά και ιατροί.
Το Μοναστήρι του Μαχαιρά ήτανε κέντρο παραγωγής σαλεπιού. Μάζευαν κοφίνια από όρχεις συγκεκριμένων ορχεοειδών μεταξύ άλλων του Orchis anatolica και του Orchis troodi (ενδημικό είδος), τα έπλεναν και ύστερα όλη νύκτα τα περνούσαν αρμαθιές με το βελόνι και την κλωστή, και τα κρέμαζαν δίπλα από τα στόμια των τζακιών ώστε να αποξηραθούν από την ζέστη του τζακιού. Κι' όταν ξηρένοντο πλήρως, τα εκουπανούσαν σε ειδικό γουδί, κονιορτοποιούσαν τους σκληρούς κονδύλους και τους κάνανε αλεύρι. Μετά το αναμειγνύανε με γάλα αίγας και προσθέτανε αρωματικά φυτά όπως π.χ. το Sisymbrium officinale (ένα αρωματικό και φαρμακευτικό φυτό το οποίο χρησιμοποιείται στη επίσημη ιατρική), γινότανε μια ζύμωση αυτού του μείγματος, το ανακάτευαν και αυτό ήταν το σαλέπι.
Ήταν πολύ δυναμωτικό ποτό αφού περιείχε όλες εκείνες τις θρεπτικές ουσίες του κονδύλου όπως πρωτεΐνες, άμυλο, ιχνοστοιχεία και ένζυμα. Αυτή η παράδοση έχει σταματήσει πια, διότι τα ορχεοειδή προστατεύονται στην Κύπρο.
Το σαλέπι θεωρείται ως πολύ καλό φάρμακο κατά της δυσεντερίας και κατά του ξερόβηχα με φλογώσεις.